غلامرضاآزادی « داش غلام مراغی »

غلامرضاآزادی « داش غلام مراغی »

شرح حال،اشعار و نامه های منتشر نشده ای از

طوطی مراغه ای

یکشنبه سوم اردی بهشت 96 عصر با قرار قبلی به دیدار استاد غلامرضا آزادی شاعر و نویسنده پیشکسوت و طنّاز مراغی رفتم . مشارالیه اکنون جزء مسن ترین شاعران و نویسندگان آذربایجان ، علی الخصوص مراغه هستند که به حمدالله در صحت و سلامتی به سر می برند . استاد آزادی  در اوّل اردی بهشت ماه 1304 شمسی در شهر تاریخی و قدیمی مراغه دیده به هستی گشودند . متاسفانه ایشان هرگز روی مادر خود را ندیده اند ! چرا که در دو سالگی بر اثر زایمان ، مادرشان فوت کرده و این داغ سنگین هنوز از پس سالها شاعر ما را رنجیده خاطر می کند .

اگر چه از ایشان تاکنون تنها یک دفتر منتشر گردیده است اما بیست دو چهار دفتر کشکول مانند هنوز منتشر نشده باقی هستند که امید می رود روزی آنها نیز توفیق انتشار یابند. در دستنوشته های استاد ضمن اینکه از خاطرات تلخ و شیرین خود سخن می گوید فرازهایی نیز از تاریخ معاصر آذربایجان ، مکتوبات رد و بدل شده در بین دوستان ، حکایات خواندنی و ... بازگو می کند . به عنوان مثال ایشان در یکی از این نوشته ها از دیدار خود با مرحوم ژنرال کبیری وزیر پست و تلگراف و تلفن حکومت ملّی آذربایجان سخن به میان آورده و از پاکی و مناعت طبع او می گوید . یا خاطرات دیگری که هر خواننده را مجذوب خود می نماید . مثلاً ایشان در یکی از دفترهای خود نوشته اند « روزی در محله خودمان می رفتم که پیرمردی مسن که عینک ته استکانی به چشم داشت و عصا زنان می رفت جلوام سبز شد و گفت آقا می بخشید شما در این دور وبرها شخصی به نام آقای غلامرضا آزادی می شناسید ؟ گفتم حاجی آقا می تونم بگم با ایشان چه کاردارید ؟آن پیرمرد دستی به کمرش گذاشت و با لکنت زبان که حکایت از پیری خود داشت اظهار کرد : ایشان معلمم بودند ، گفتم اگر زنده باشد بیایم و احوالش را بپرسم ؟ با شنیدن این سخن پیرمرد گفتم ای بابا عمو جان شاگردان من همگی مرده اند تو یکی چطور تا حالا زنده مانده ای ؟ »

داش غلام از بدو جوانی قلم به دست گرفته و تا امروز خاطرات خود را در دفترهای متعدّی نگاشته است . در یکی از این دفترها که خود « رند عالم سوز » نامش نهاده از مکاتبات و شرح حال همشهری خود میرزا حسین طوطی مراغه ای نوشته است . در جایی خواندم که ایرج افشار دنبال شرح حال  و عکس طوطی مراغه ای بود. میرزا حسین طوطی مراغه ای از نویسندگان پیشرو بود که مقالاتش در اکثر مجلات و روزنامه های آن عهد مانند ایرانشهر و ... منتشر می شد . مثلاً مدیر مسئول مجله ی ایرانشهر ، حسین کاظم زاده ایرانشهر - منطبعه شهر برلن درآلمان از ایشان به عنوان « یکی از حقیقت شناسان » یاد کرده و مقاله اش را به نام « دین یا اساس علم و تمدن » در سه شماره متوالی (6-5-4  از سال سوم 1304 – 1924 میلادی ) درج کرده بود .  این معلم طناز در سحرگاه یکشنبه 21/8/96 در زادگاهش جان به جان آفرین تسلیم کرد .اینک ضمن آرزوی شادی روح این معلم پیشکسوت که چندی قبل نیز در سردرود مجلس بزرگداشتی برایش ترتیب داده بودند ، شرح حال شتابزده و دو نامه منتشر نشده از میرزا حسین طوطی مراغه ای را به قلم ایشان می خوانیم .

رضا همراز

میرزا حسین طوطی مراغه ای

غلامرضا آزادی « داش غلام مراغی »

مرحوم میرزا حسین طوطی مراغه ای اهل خاک پاک آذربایجان و زاگاهش مراغه یا به قول ایشان « ماداراغا » بود . این دوست گرامی به سال1265 شمسی مطابق با 1304 هجری قمری در  شهر تاریخی و زیبای مراغه به دنیا آمده ، هفت – هشت ساله بود که پدر و مادرش را از دست داده ، به ناچار جهت ارتزاق به مسجد جامع رفته و مشغول تحصیل و فراگیری علوم دینی می گردد . از نمونه مکتوبهایی که برای نگارنده نوشته معلوم می گردد که تا هجده سالگی همچنان مشغول درس و مشق دینی بوده و تا آن زمان شش قران پول رایج آن عهد پس انداز کرده ، سپس در سال 1324 هجری یعنی دقیقاً سالی که فرمان مشروطیت به دست مظفرالدین شاه قاجار امضاء شد ، از مراغه و یک سال بعد از ایران خارج شده در ابتدا به روسیه می رود .در یکی از نامه های خود به نگارنده می نویسد : « تا سن 18 سالگی مشغول تحیل بوده و تا آن زمان شش قران پول رایج آن زمان پس انداز کرده و سپس در سال 1324 هجری از مراغه و یک سال بعد از ایران خارج شده ، به روسیه رفتم . تا سرحد سه قران خرج کرده بودم و یک قران هم مرزدارها از من گرفتند و با دو قران وارد سرزمین روسی و به عبارتی آذربایجان شمالی شدم ...» در آنجا دفترخانه دایر و به رتق و فق امور ایرانیان میپرداخت . سرگذشت این نویسنده بسی شیرین و گاهی نیز ملال آور است . مشکلاتی که در چین با آن روبرو بوده یا در دیگر کشورها  خواندنی و عبرت آموز است. امیدوارم در فرصتی مناسب نسبت به تحریر کامل شرح حالش توفیق یابم . طوطی به سال 1342 در واشنگتن جان به جان آفرین تسلیم و در همانجا رخ بر خاک گذاشت . این اشعار را میزا حسین طوطی خود برای من ارسال کرده است . گمان نکنم در جای دیگری اشعاری به این قدر از مشارالیه بتوان یافت!

                                                          (1)

ای دوست تو مرد و مهربان باش             بر جسم جهان تو همچو جان باش

از خلق بد و طبیعت زشت                           از هر دو کنار تا  توان باش

دل گنج مکن به جز محبت                         پس خازن گنج جاوردان باش

صاحبدلی ار ز انتقام بگذر                          در عفو تو شهره جهان باش

با الفت و وحدت و صداقت                              شیرازه دفتر جهان باش

در باغ جهان گل محبت                              در زمزمه چشمه روان باش

سالوس مباش ای خردمند                       بیرون و درون خود همان باش

چون نوع بشر برادرانند                            با نوع بشر تو هم چنان باش

هنگام سخن چو « طوطی » ما                 شیرین سخن و شکرنشان باش .

                                آغاز دسامبر 1942

                                                            (2)

بهر میهن دلم پریشان است                          زانکه آن مرز و بوم یاران است

شاد باد آنکه دوستانش شاد                         ورنه هر کس چو من پریشان است

هر که را میهن است اسوده                             خوش بحالش که نیکبخت است

دست دونان چه آتشی افروخت                            هیزمش خود تمام کیهان است

یک دل است و هزار گونه خیال                     این چه بد زنگی چه سامان است

پر ز خونست درّه و هامون                                   کوه و صحرا زخون الوان است

راه مسدود و خانه ها ویران                               شهر مخروب و ده بیابان است

خرگه عدل و داد ویران شد                         هر طرف تیر ظلم پرّان است

هیچکس سوفرود قانون نه                              از عدالت همی گریزان است

کو محبت میان جنس بشر                              از سردار کشور جان است

از غم دوستان و فکر وطن                            قلب پر خون و چشم گریان است

توپ گردون مرا به چنین انداخت                          بند سرخم نشان زندان است

شعر گفتن دوای دردی نه                          لیک « طوطی » بفکر یاران است .

                                                                          شانگهای چین

                                                                (3)

خوشی ندیدم از این روزگار کج رفتار          شبم چو بخت سیه بوده روز من دشوار

ندیدم آشتی و دوستی هم آهنگی               میان کشور و کشور میان مایه و کار

نه داد مانده نه عفو و نه مهر در یک دل   نه دست را دهش است و نه شرم در گفتار

ندانم از چه سرشتند خود خمیره ما          چنین لجوج و کجیم و همیشه بد رفتار

چه گویم از بدی جنس آدمیزاده                  پلید بوده خمیره پلید شد کردار

گنه به گردن حوا و آدم است چرا ؟                 فروختند بهشتی به میوه ای بر مار

نژاد آدم خاکی که میوه خور بوده                چرا شداست چو درنده جانور خونخوار

اگر چه جانوری جنس خود نیازآرد                 نژاد ما برساند به یکدیگر آزار

یکی چو مورچه سازد سرای آسایش             یکی خراب کند آن چنان که مورچه خوار

کشیم همدگر و خانمان خراب کنیم             نه شهر مانده نه خانه نه سایه بان دیوار

گمان برم که بشر مستحق هستی نه            مرا به دل گذرد زآن سبب چنین پندار

اگر چنین گذرد روزگار نوع بشر                 به روی خاک نماند ز جنس ما آثار

چو دیرو زود نماند یکی زما زنده                چنانکه جانوران گذشته در ادوار

شوند مور و ملخ جا نشین ما «طوطی »         زمین خلاص شود از ستیزه و کشتار .

                                                                  (4)

به زلف و چهره خود یار داده تام الفت     چو مصحف است که شیرازه اش تمام الفت

ز خط و خال ز گیسو ز ابروی مژگان            به ملک حسن بداده چه انتظام الفت

سزد سپاس خدا را که از چهار اضداد            سرشته کالبد و داده هم مدام الفت

میان آدم خاکی و روح لاهوتی                          چه داده آشتی و صلح و التیام الفت

به تیغ و جنگ و ستیز و به خنجر پرخاش              تو همت ار بکنی میشود نیام الفت

هر آنچه آمده نازل به انبیای عظام                        تفکر ار بکنی حاصل کلام الفت

در ابتدای کلام مجید الحمد است                    زحمد حب و مدارا ز الف و لام الفت

شنیدم از قفس « طوطی » شکر خواری        شکر شکسته و میکفت صبح و شام الفت .

                                                      (5)

هر یکی ذره ریک را بشمار                      هر کجا موج می رسد به کنار

بشمر قطره قطره دریا را                              بشمر برگها و گلها را

بشمر ذی حیات گیتی را                      از چرند و پرند و بحری را

ریک و قطره گیاه و هر جاندار            رویهم کن یکون ان بشمار

بهر هر یک جدا درخشده                  مهری اندر سپهر چرخنده

هر خوری با نظام شمسی خود            دسترس نی بدیده نی به خرد

آنچه از آسمان بما مشهود                    نیست غیر از جزیره محدود

اصل این شعر از «النگام »است             ترجمان «طوطی » شکرکام است

ز انگلیسی به پارسی آورد              بهر یاران بآن تحفه ببرد .