میرزا مهدی خان استرآبادی در گذر تاریخ

میرزا مهدی خان استرآبادی در گذر تاریخ

رضا همراز

میرزا مهدی خان استرآبادی یکی از اجله دانشمندان ، شاعران ، لغت پژوهان ، سیاستمداران ، منشیان و بزرگان تاریخ عصر نادری بود که عمر تقریباً هفتاد ساله خود را پیرامون خدمت به ایل و تبار و فرهنگ خود صرف نمود . در مورد زندگانی و آثار رنگارنگ و متنوع این دانشمند بزرگ اگر چه تاکنون مقالات چندی چه به صورت مستقل و چه به صورت مقدمه در کتابهایش نوشته شده اند ، امّا واقعیت این است که حق مطلب ادا نگردیده و گاهی اوقات خلط مبحث نیز شده . نویسندگان سایت عطا آباد در حق وی نوشتار کوچکی دارند که دیدن آن شاید خالی از لطف نباشد :

« میرزا مهدی استرآبادی مردی ادیب و نویسنده ای بسیار توانا بودکه پس از تصرف اصفهان به دست نادر شاه به خدمت نادر رسید و مشمول تفقد و لطف او قرار گرفت، و به سمت وزیرالممالک وی منصوب گردید. حاصل ملازمت هجده ساله او با نادر ( 1160 – 1142 ه . ق ) خدمات ارزنده ایست که به تاریخ مماکت ایران ارائه کرده است. میرزا مهدی خان بعد از به قتل رسیدن نادر به استان اصفهان آمد و در جنوب اصفهان در ملکی که در زمان نادر شاه به او هدیه شده بود رفت و در آنجا به عمران قلعه موجود پرداخت، که پس از مرگ وی توسط فرزندش عطاالله خان ادامه یافت و لذا به قریه « عطا آباد » ملقب شد. از این قلعه هم اکنون فقط چاه آن موسوم به چاه قلعه باقی مانده است که مورد احترام مردم اهالی است. میرزا مهدی خان در اواخر عمر خود سفری به نجف اشرف داشت و پس از بازگشت دراثر بیماری در روستای عطاآباد درگذشت و همانجا به خاک سپرده شد.
میرزا مهدی خان در زمینه تاریخ نگاری در ایران از جمله نویسندگان صاحب سبک است، تا جائیکه در عصر خود تاریخ نگاری را حیاتی تازه بخشید و تاریخ نگاران بعد از او به نحوی از او تأثیر پذیرفته اند و شیوه او را در پیش گرفته اند. « دره نادره » و « جهانگشای نادری » از تألیفات وی است که نمایانگر دوره تاریخی افشاریه است. میرزا مهدی خان در جهانگشای نادری می گوید: « غرض از نوشتن این اوراق این است که بر عالمیان روشن شود که ایران چگونه ایران و ممالک به چه قسم ویران بود و آن حضرت مهارگونه با عزمی متین و استوار ویرانی ها را درست کرد و گل های این گلشن افسرده را که از هجوم بیگانه لگدکوب حوادث زمانه بود به چه آب و رنگ رساندند.»  میرزا مهدی خان در ادبیات نیز استادی متبحر بود، کتب « منشآت »، « مجموعه اشعار » و کتاب « لغت سنگلاخ » ار آثار بسیار زیبا و نغز این حکیم فرزانه به شمار می روند. شخصیت منحصر به فرد و با اهمیت میرزا مهدی خان تا جایی نویسندگان خارجی را تحت تأثیر قرار داده است که اقدام به شایعه سازی و مبالغه کرده اند. به طور نمونه یان ریپکا نویسنده آلمانی تاریخ ادبیات ایران، او را فیزیکدان و پزشک می داند و ژان کوره، میرزا مهدی خان را مبتکر روش آموزشی سمعی – بصری و استاد سوادآموز نادرشاه می خواند. البته ناگفته نماند که اطلاق عنوان « حکیم » به وی بدون علت نبوده چرا که وی علاوه بر هنرنمایی در زمینه های مختلف شعر، خط، آشنایی کامل با زبان ترکی و عربی، با اقتباس از معماری اروپایی سبکهای معماری جالبی در ایران ارائه نموده است. در میان آثار میرزا مهدی خان صرفنظر از جنبه های تاریخی ، در حیطه زبان شناسی، فرهنگ لغت سنگلاخ که مشتمل بر 5965 واژه است از اهمیت ویژه ای برخوردار است. دکتر صفا معتقد است : « کتاب برای آگاهی از زبان ترکی به همان میزان ارزش دارد که برهان قاطع برای زبان فارسی » . این کتاب همانگونه که میرزا مهدی خان در آغاز کتاب تصریح نموده، به واسطه صعوبت کلام آن را سنگلاخ به معنای جای سنگی نامیده است. این کتاب علاوه بر اهمیت زبان شناسی ترکی که در نوع خود دارد، دایره المعارفی از علوم مختلف نیز می باشد و اکثر لغات ترکی علاوه بر معنای فارسی ، معنای عربی، هندی، عثمانی و یونانی نیز دارند. نسخه موجود در کتابخانه ملی به خط نستعلیق شامل 730 برگ در 16 سطر ( 230 ×140 ) و سرفصل ها با مرکب قرمز موجود می باشد. نسخه عمومی و قابل دسترسی با مقدمه انگلیسی و چاپ عکس متن سنگلاخ در آدرس زیر موجود می باشد:
Sanglax by Muhammad Mahdi xan.Fagsimiletext.Introduction and indices by G.clauson.E.J.W.Gibb (1960) میرزا محمد مهدی مرد شوخ طبع و لطیف الاخلاق و در عین حال بسیار دوراندیش و نوآور بوده و همواره در دستگیری از مظلومان و مستضعفان سعی و همت می نموده است. به گونه ای که گفته اند : تنها کسی که به شهادت تاریخ در دستگاه حاکمه آن روز فسادناپذیر بود میرزا مهدی خان بود. در کتاب نادرنامه آمده است : میرزا هرگاه از گرفتاریها فرصتی می یافت به سوی کتاب می شتافت و لحظه ای از کسب علم و دانش غافل نبود، چنانکه در کلیه امور متبحر و دانشمند بود. او مصداق شعر زیبای سعدی است که

سعدیا مرد نکونام نمیرد هرگز
مرده آن است که نامش به نکویی نبرند»

زادگاه میرزا مهدی خان استرآبادی :

اکثریت قریب به اتفاق نویسندگان آن عهد  زادگاه  وی را روستای بابا گلین از توابع شهر با صفای استرآباد عنوان کرده اند . اگر چه بعضی ها  نیز یا از روی ندانستن یا از روی  عدم بضاعت علمی ، زادگاه این دانشمند بزرگ را مازندران ذکر نموده اند . امّا حقیقت این است که وی ، چنانکه گفته آمد  به قراینی در حدود سال 1100  هجری در استرآباد و در خانواده محمد نصیر نامی متولد شده و ایام طفولیت را در همانجا طی کرد ه و ایام صباوت خود را مدتی به قولی در اصفهان گذراند . چنانکه نوشته اند وی در اندک مدتی در تحصیل علوم عصر و تهذیب نفس از اقران گوی سبقت جست و شهره گردید. وی پس از عمری تلاش و تقلا بلاخره خرقه تهی گردید. مدفن وی را محله ی عطا آباد شهر دهاقان نوشته اند .

فرزندان میرزا مهدی خان :

    میرزاعطاءا...خان فرزند برومند میرزا مهدی خان استر آبادی بوده که در معماری،شعر وحکمت فردی متبحربوده است ،زحمات و عمارتهای متعدد وی بوده که مردم را به آن می دارد به افتخار وی نام شاه نظر را به عطاآباد تغییر دهند. همچنینتا آنجا که بزرگان نوشته اند دو تن از نویسندگان قرن اخیر از احفاد استرآبادی بودند . مرحومین حاج محمد نخجوانی و سید حسن تقی زاده که از دوستان نزدیک و یار غار روان شاد میرزا محمد علی خان تربیت تبریزی بودند طی مقالات جداگانه ای وی را  از بازماندگان میرزا مهدی خان استرآبادی نوشته اند . شجره مرحوم میرزا محمد علی خان تربیت به قرار زیر بود :

محمد علی بن میرزا صادق ابن میرزا جواد ابن میرزا حسین این مبرزا علی اکبر ابن میرزا مهدی مورخ و منشی نادر شاه افشار .

دکتر عیسی صدیق ( صدیق اعلم ) چهره شناخته شده فرهنگ و ادب در دوره پهلوی دوم در مورد آبا و اجداد و نیاکان خود ذیل دوران کودکی و تحصیل می نویسد : مطابق شرحی که پدرم در پشت کتاب خطی صحیفه کامله ( که بخط جد مادری من است ) نوشته ؛ من روز یکشنبه 13 ذی حجه 1311 قمری مقارن ظهر در تهران بدنیا آمده ام ... پدرم ( عبدالله صدیق التجار ) در سرای حاج سید محسن نزدیک چهار سوق کوچک به تجارت اشتغال داشت . پدر او محمد ولی خان شاملو از احفاد میرزا مهدی خان شاملو منشی نادر شاه صاحب تاریخ جهانگشای نادری بود ... )

آثار میرزا مهدی خان استرآبادی :

 نام این دانشمند ذوفنون را در اعداد نویسندگان کثیر الاثر می توان نام برد . چنانکه از آثار رنگارنگ وی هویدا است ، ایشان هم در نثر آثار عدیده ای بر جای گذاشتند هم در نظم . تخلص شعری میرزا مهدی خان کوکب بود که گویا بعدها همان نام کوچک خود یعنی مهدی را به عنوان تخلص انتخاب می کند. این آثار ارزشمند زیر را صاحب ترجمه در کارنامه درخشان ادبی اش جای داده است .

1-              لغتنامه ترکی به فارسی سنگلاخ: این لغتنامه سترگ فرهنگی است که بر دشواری های آثار امیر کبیر علیشیر نوائی نوشته شده است و صرف نظر از شرح لغات ، گرامر زبان ترکی را نیز به همراه دارد . میرزا مهدی خان این لغتنامه را در بین سالهای 1172 – 1173 هجری تالیف و به اتمام رسانده  بود . بعضی از دوستداران و دانشمندان زبان و ادبیات ترکی مانورهایی در مورد این کتاب مستطاب انجام داده اند . مثلا  حکیم محمد مومن  قوبولی خوئی ملخصی از آن را با سلیقه خود تدوین که تاکنون چندین نسخه آن شناسائی گردیده و به توسط دکتر حسین صدیق در تبریز با نام  «  خلاصه ی عباسی » تجدید چاپ گردید. نسخ متعددی از این کتاب در کتابخانه های گوشه و کنار جهان محافظت می گردد . خوشبختانه این فرهنگ کم نظیر اخیراً به همت دکتر حسین محمدزاده صدیق در سه جلد در تبریز توسط نشر اختر مطبوع گردیده است .

2-             دره نادره ( دره نادری ) : این اثر تاریخی نیز بر اساس جنگها و دلاوریهای نادر شاه افشار نوشته شده . دره نادری نثری دارد بسیار غامض که کمتر کتابی به پایه آن هنوز به رشته تحریر در آمده است . این کتاب نیز بارها چاپ گردیده است .

3-            مبانی اللغه: مقدمه‌اي‌ است‌ بر كتاب‌ سنگلاخ‌ دربارة صرف‌ و نحو زبان‌تركى‌ جغتايى‌ كه‌ در 1910م‌/1328ق‌ به‌ كوشش‌ دنيسن‌ راس‌ در كلكته‌ منتشر شده‌است‌. تاريخ‌ آغاز تأليف‌ كتاب‌ به‌ زمان‌ نادرشاه‌ باز مى‌گردد .درنسخه‌اي‌ از اين‌ كتاب‌، دو قطعه‌ شعر دربارة تاريخ‌ تأليف‌ آن‌ آمده‌ كه‌ ماده‌تاريخهاي‌ بيتهاي‌ آخر آن‌، مربوط به‌ سالهاي‌ 1172 و 1173ق‌ است‌ اين‌ كتاب‌ توسط شيخ‌ محمد صالح‌ اصفهانى‌ مختصر شده‌، و به‌ عنوان‌ مقدمه‌اي‌ برفرهنگ‌ تركى‌ - فارسى‌ او به‌ نام‌ آل‌ تمغاي‌ ناصري‌ در تهران‌ يا تبريز به‌ چاپ‌سنگى‌ رسيده‌ است‌

4-                   منشات – که پاره ای از آنها چاپ گردیده اند . جهت آشنائی نسل جوان با نثر این دانشمند به یکی از عریضه ها و به عبارتی انشاء های  وی کفایت می شود .

« به ذروه عرض می رساند که چون ذی شوکتی که تدبیر ملک و آرایش جهان راعلت و  برق شمشیر جان ستانش آتش افروز خرمن صبر و توان دشمن ملک و ملت باشد و صاحب دولتی که لذت زخم خنجرش گلو سوز اعدای دون و ماهجه لوای طالعش بسان رایت زرین آفتاب خیره سازنده خفاش طبعان سیه اندرون بوده از آب تیغ آتشبار خاک مذلت بر روی دشمنان باد پیما باشد دعای بقای عمر و اقبالش بر خاص و عام و شکر دولتش بر عموم و جمهور انام  واجب  می باشد  لهذا بنده اخلاص نژاد با تمامی اهل استرآباد در گاه و بیگاه از درگاه احدیت بمسالت دوام ایام عمر شریف قیام و باقدام حببین به طی مراحل دعا گویی اقدام دارد . تخصیص در این اوان خجسته و زمان فرخنده که بمعاضدت جنود تاییدات لایزالی و لشکر گشی دشمن کشی نواب مستطاب عالی را فتح دارالملک اصفهان میسر و کلید تدبیر و سعی بندگان عالی مفتاح مملکت گشایی هر کشور و شهر کشته نقد ملت محمدیه که در بازار جهان کاسد شده بود رواج طلای دست افشار یافته ، اورنگ سلطنت و جهانبانی که پای فرسود اعدای سرکش گشته بود ، سرکوب چرخ برین آمده؛ حمدا ثم حمد الله که مجددا آفتاب وجود قبله حقیقی بر عرصه ملک موروثی تاخت و به موری چشم کوتاه بینان خاک صفاهان از تاثیر قدوم میمنت لزوم والادر نظرها حکم سرمه صفاهانی یافت در این صورت فراموشی کردن حق اینگونه احسان کجا رو است ؟ و خاموش گشتن از شکر مروج ملت از دست رفته در کدام مذهب سزا است ؟ امید اینکه دایما کشور گشای عرصه دولت و اقبال و سپه آرای مبارک نصرت و اجمال باشد . »

5-            جهانگشای نادری:  این اثر نیز  همچون اثر معرفی شده قبلی مولف ، شرح جنگهای عصر نادری است . جهانگشای نادری اگر چه چندین مرتبه چاپ سنگی گردیده اما تصحیحی در خور توجه در سال 1341 و نیز تجدید چاپ آن در سال 1377 به همّت سید عبدالله انوار در 876 صفحه انتشار یافت .

6-            دیوان اشعار: مرحوم خیام پور در مورد استرآبادی در فرهنگ رشک انگیز خود از وی بانام کوکب استرآبادی یاد می کند . از این شاعر دیوان اشعاری باقی مانده که اکنون زینت بخش چندین کتابخانه داخلی و خارجی می باشد .

7-            سیزده قصیده غرّا در بحور متنوع در مدح و ثنا ی حضرت ختمی مرتبت که به خط شاعر حالیا در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران مقیّد به شماره 2575 محافظت می شود . این اثر ناشناخته را زنده یاد پروفسور غلامحسین بیگدلی از روی نسخه یاد شده با شرح و توضیحات آماده چاپ کرده بود که اجل مهلت نداد تا ثمره کارش را مشاهده کند . چنانکه مرحوم پروفسور غلامحسین بیگدلی اظهار می داشتند «  این اثر یک قسمتی از یک اثر یا دیوان بزرگی است و عبارت از 13 قصیده که بدون هیچگونه مقدمه معمولی و متداول یک مرتبه چنین آغاز می شود – قصیده در بحر رمل مثمن محذوف در توحید باری عزاسمه مذیل به نعت سید ابرار مشتمل بر سه مطلع

مطلع :

ای جهان را جان و جان را مایه جان آمده

در گل تخمیر آدم آب حیوان آمده

مقطع :

از درت محروم کی ماند به کام دشمنان

کاسه کشکولی به کف یا دوست گویان آمده

اثر با این رباعی که در تهنیت روز مولود مبارک ولی نعمت در مشهد مقدس معلی گفته شده پایان می پذیرد:

دانی ز چه رو مولد شاهنشه دین

این سال به مولود نبی گشت قرین

چون زایر روضه رضا شد در حال

استقبالش نمود ایام و سنین .

مرحوم مدرس خیابانی صاحب کتاب عظیم ریحانه الادب نیز بیت زیر را در تذکره خود به نام میرزا مهدی خان کوکب ثبت کرده :

زشوق عشق تسکین دل بی تاب خود کردم

ز آتش چاره ی بیتابی سیماب خود کردم »

8- دره الاصغر: بنا به نوشته دکتر حسین صدیق از این کتاب تنها یک نسخه ی خطی در کتابخانه ی دانشگاه استانبول مقیّد به شماره F 762   نگه داری می شود .

9-  ظواهر الطبیعه: این کتاب در سال 1888 میلادی در حیدر آباد دکن چاپ گردیده .

10- وقایع نادری: این کتاب نیز گویا وقایع روزانه دوره نادر شاه افشار است .

11- انجیل نادر شاهی: این کتاب ترجمه اناجیل اربعه می باشد که از عربی به فارسی توسط استرابادی با همکاری دو تن از فضلای هم عصر استرآبادی به دستور نادر شاه افشار انجام پذیرفته و در سال 1388 به کوشش رسول جعفریان از روی سه نسخه خطی تصحیح و چاپ شده .

منابع ، ماخذ و توضیحات :

1-       میرزا محمد علی تربیت – م . نخجوانی ، مجله شفق ، نمره 1 ، شهریور 1324 / آغوست 1945 / تبریز

2-     میرزا محمد علی خان تربیت – سید حسن تقی زاده ، مجله ارمغان ، سال 1320 ، شماره های 8و9 و نیز محمد علی تربیت تبریزی به قلم حبیب یغمائی – مجله ارمغان ، سال 1318 ، شماره های 7-8 / منقول از مجموعه مقالات مرحوم تربیت ، به کوشش ، غلامرضا طباطبائی مجد /

3-     تلخیص فرهنگ ترکی به فارسی سنگلاخ  با عنوان خلاصه عباسی –  به کوشش دکتر حسین محمد زاده صدیق ، تبریز ، نشر یاران، 1388

4-      استرابادي‌، ميرزا محمد مهدي -‌ محسن‌ جعفري‌ مذهب‌ ، دایره المعارف بزرگ اسلامی،  تهران 8313

5-     یادگار عمر – خاطراتی از سرگذشت دکتر عیسی صدیق ، جلد اول ، مرداد ماه 1340 ، چاپخانه سازمان سمعی و بصری

6-   البته در تاریخ از میرزا سنگلاخ نامی نیز یاد شده که وی از ترکان خراسان بوده و به زبانهای ترکی ، عربی و فارسی تسلط داشته و در این راستا آثار چندی از خود به یادگار گذاشته که مهمترین آنا سنگی است عتیقه و گرانبها و تاریخی مسمّی به  « سنگ بسم الله »  که آن را در مدت چندین سال نقر کرده و آرزو داشت که به قبر مطهر پیامبر اسلام  اهداء نماید آما آن آرزو همچنان به دل میرزا سنگلاخ ماند و عاقبت الامر نصیب و قسمت سنگ مزار خود شد . تفصیل خواندنی این ماجرا در کتاب ارجمند  « چهل مقاله » اثر شادروان حاج حسین نخجوانی آمده که خواندنش خالی از لطف و فایده نیست . چنانکه نوشته اند میرزا سنگلاخ در طول حیات طولانی خود تاهل اختیار نکرده ؛ همچنان مجرد زیست ؛ عاقبت در 17 صفر 1294 در سن یکصد و ده سالگی در تبریز داعی حق را لبیک گفته و در بقعه سید ابراهیم این شهر آرام یافته و چنانکه ذکرش گذشت سنگی که با تلاش و تقلاّی بسیار آماده کرده بود سنگ مزارش گردید .  این سنگ بی نظیر اکنون در موزه تبریز محافظت گردیده و روزانه مورد بازدید دهها نفرقرار می گیرد .( چهل مقاله – حاج حسین نخجوانی به کوشش یوسف خادم هاشمی نسب ، تبریز چاپخانه خورشید – دی ماه 1343 ، صص 53-61 ، تاریخچه سنگ بسم الله  در بقعه سید ابراهیم .

7-      فرهنگ سخنوران – دکتر خیام پور ، جلد دوم ، نشر طلائیه ، چاپ اول ، زمستان 72 – ص 772

8-     ریحانه الادب – میرزا محمد علی مدرس خیابانی ، نشر خیام ، چاپ سوم ، 1369تهران ، ص 105

9-     سایت  اینترنتی عطا آباد